Aμβρόσιος Φραντζής [Eπιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Eλλάδος, Α΄-Δ΄, φωτομηχανική επανέκδοση]. ― εφ.Το Bήμα, 18 Iουλίου 1975.Δημαράς Κ. Θ.
Εκτύπωση
Ο Εκδοτικός Οίκος Β. Γρηγοριάδη εξέδωσε σε φωτομηχανική ανατύπωση το έργο του Aμβροσίου Φραντζή Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος. Λαμπρή ιδέα. Το έργο εσπάνιζε από παλιά· από τον καιρό που εξεκινούσα την συγκρότηση της βιβλιοθήκης μου, ―υπόθεση, δηλαδή, πενήντα ή εξήντα ετών― τότε που άλλα ελληνικά βιβλία σπανιότατα σήμερα, εκυκλοφορούσαν χωρίς διακοπή στην αγορά, ο Φραντζής είταν δυσεύρετος.
    Το γιατί, θα ήθελε κανείς να το εξακριβώσει, σαν ένα συστατικό στοιχείο για την γνωριμία μας με την ελληνική βιβλιαγορά, σχέση ανάμεσα στην προσφορά και στην ζήτηση, τραβήγματα σε ολιγότερα ή περισσότερα αντίτυπα, ανασχέσεις οφειλόμενες σε θεωρητικούς λόγους, ειδικοί όροι τεχνικής των εκδόσεων, εξαφάνιση των αντιτύπων μέσα σε λησμονημένες αποθήκες, επαρχιακές ή και της Πρωτεύουσας, πριν από την οικοδομική μανία των μεταγενεστέρων χρόνων, η οποία έφερε στην επιφάνεια, δια των κατεδαφίσεων, πλείστα αποθέματα παλαιών εκδόσεων. Σε μια αντίστοιχη στιγμή, που αναδεύθηκε το ελληνικό σπίτι, προκειμένου να δώσει ό,τι είταν μπορετό για την επιβίωση των ιδιοκτητών του, στην κατοχή, τον καιρό που εγίνονταν εξερευνητικές αποστολές στα βάθη των αθηναϊκών και των επαρχιακών αποθηκών, μήπως και εφύλαγαν τίποτε εμπορεύσιμο, πολλά βιβλία, σπανιότατα πριν ―ας είταν και σε ένα αντίτυπο― εξεχύθηκαν κατά δεκάδες αντιτύπων και εγέμισαν την αγορά, πωλούμενα, δεν θα πω για μια μπουκιά ψωμί, γιατί είταν τούτο σ' εκείνους τους καιρούς «πολυτελές ανάλωμα», αλλά πάντως σε ευτελέστατες τιμές. Είταν τότε που ο Ανδρέας Πάσχας, από τους τελευταίους μεγάλους επαρχιακούς εκδότες, παλαιοπώλης πια στην Πρωτεύουσα, αποτιμούσε τα βιβλία του σε αβγά: ένας σίγουρος τιμάριθμος μέσα στην αστραπιαίως συνεχιζομένη κατάρρευση της δραχμής.

Η Επιτομή του Φραντζή είναι σε τέσσερις τόμους, οι οποίοι, σημειωτέο, δεν εβγήκαν όλοι μαζί. Ήδη τα πολύτομα βιβλία έχουν μια μοίρα δική τους, γιατί όταν λείψει ο ένας τόμος, οι άλλοι χάνουν την αξία τους· αλλά όταν δεν βγαίνουν όλοι ταυτόχρονα, ο κίνδυνος της διασποράς τους γίνεται πολύ μεγαλύτερος. Του Φραντζή είχαν βγει οι δύο πρώτοι τόμοι στα 1839, οι δύο δεύτεροι στα 1841· οπωσδήποτε η σειρά έχασε την συνοχή της και οι τόμοι απέκτησαν λίγο ή πολύ, μία κάποια, τέλος πάντων, εμπορική αυτοτέλεια: έβρισκε κανείς ή βρίσκει, έναν, δύο τόμους, από εδώ και από εκεί, πιο συχνά παρ' όσο έβρισκε ή βρίσκει ολόκληρο το έργο σε ομοιόμορφη βιβλιοδεσία. Όλα αυτά τα μικροφαινόμενα, που εκφράζουν με τρόπο θετικό την ζωή του ελληνικού βιβλίου μέσα στο ελληνικό συλλογικό σώμα, έχουμε να τα μελετούμε με προσοχή όσοι από εμάς γνωρίζουμε ότι η ρητορεία επάνω στα πράγματα δεν μπορεί να αντικαταστήσει την γνώση των πραγμάτων· η πρόσφατη σύσταση μιας εταιρείας που θα συντονίσει τις προσπάθειες και τα ενδιαφέροντα των βιβλιοσυλλεκτών ελπίζω ότι θα συντελέσει στην απαραίτητη αυτήν πραγματογνωσία.
    Ο Φραντζής είταν κληρικός· προτάσσει τον τίτλο του, Πρωτοσύγκελος, στο όνομά του. Τότε ακόμη, ιδίως στον ελλαδικό χώρο, η λογιοσύνη σε αξιόλογο ποσοστό της εξακολουθούσε να στρατολογείται ανάμεσα στους κληρικούς. Καθαυτό λόγος για ύφος δεν μπορεί να γίνει όταν τον μελετούμε από την άποψη της λογοτεχνίας, ούτε για συγκινησιακή σχέση ανάμεσα στους αναγνώστες του και σ' εκείνον· όμως στην θεώρηση της προσφοράς του από την άποψη της ιστοριογραφίας, η κρίση μας εμπλουτίζεται με αξιόλογα συστατικά. Πρώτιστο στοιχείο που μας ενδιαφέρει πάντοτε, είναι ότι το γραπτό του έχει γεύση μαρτυρίας: είναι απομνημόνευμα περισσότερο παρά ιστορία· δεύτερο αξιόλογο χαρακτηριστικό, είναι η έντονα μοραΐτικη συνείδησή του: διαβάζοντάς τον βλέπουμε με σαφήνεια διαγραφομένη την γένεση της θεωρίας του αυτοχθονισμού· τέλος ο σεβασμός του προς τα τεκμήρια μας ενδιαφέρει πολύ.
    Ο αυτοχθονισμός του. Χρησιμοποιεί συχνά τον όρο· έχει την συνείδηση ότι υπάρχει εκεί ένα πρόβλημα και επιδιώκει να το λύσει με κάποιον τρόπο. Όμως, ακριβώς, η βαθιά του μοραΐτικη πεποίθηση επιβάλλεται στην προσοχή μας και μας βοηθεί να συλλάβουμε την βιαιότητα των παθών τα οποία έφεραν σε αντίθεση τους αυτόχθονες και τους ετερόχθονες. Πάντως, λίγο επίθεση, λίγο άμυνα, λίγο ιδιοσυγκρασία, η συχνή προσφυγή του σε κείμενα τα οποία εντάσσει μέσα στην αφήγησή του, δίνει στο έργο του μία διάσταση πρόσθετη, η οποία και χρήσιμη είναι και ευχάριστη, διασπώντας την αυχμηρότητα του λόγου του· μα ανεξάρτητα και από αυτήν την πλευρά, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι πολλά από τα στοιχεία τα οποία παραθέτει αποτελούν πηγή μοναδική.
    Αλλά πηγή μοναδική είναι και ο ίδιος, αφού, όπως είπαμε, φέρνει την μαρτυρία του εμπρός στο κριτήριο της ιστορίας, και όχι απλώς μία συναγωγή ειδήσεων αντλημένων από τρίτους. Ό,τι έκρινε πως μπορούσε να θεωρηθεί αδυναμία του, η ολίγη προσφορά στοιχείων από άλλους αγωνιστές, την οποία επροσπάθησε να κολάσει με κατάθεση αντικειμενικών τεκμηρίων, είναι στα μάτια μας ένα σημαντικό προτέρημα. Κι εκεί όπου λείπει αυτό το συστατικό, στα σχετικά με την προεπαναστατική περίοδο, εκεί η γενική πενία των πληροφοριών μας τον κατασταίνει ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα. Το βιβλίο τούτο, που γίνεται, επιτέλους προσιτό στην βιβλιαγορά μας έχει κάθε λόγο να προσελκύσει πολλούς αναγνώστες ανάμεσα στους φίλους της ιστορίας και της αλήθειας.

Σύμμικτα, A΄, Σπουδαστήριο Nέου Eλληνισμού, 2000
Aναδημοσιεύεται στον τόμο Σύμμικτα, A΄. Aπό την παιδεία στην λογοτεχνία, Σπουδαστήριο Nέου Eλληνισμού, 2000, 145-147.