Παραμονή στη Σοβιετική Ένωση
Κωστόπουλος Τάκης
Εκτύπωση
Ύστερα από απραξία πολλών ετών αποφάσισα να συνεχίσω σήμερα την αυτοβιογραφία μου. Θα εξιστορήσω τη ζωή μου και τα γεγονότα όπως τα έζησα στα χρόνια της αναγκαστικής παραμονής μου στην πρώην (πόσο βαρύ ακούγεται το «πρώην») Σοβιετική Ένωση. Όπως αφηγήθηκα, λοιπόν, παραπάνω, φτάσαμε στην Τασκένδη στις 4-11-1949. Εδώ θα ζήσω 25 χρόνια, θα σπουδάσω, θα δημιουργήσω οικογένεια, θα εργαστώ.
     Τα πάντα ήταν έτοιμα για την υποδοχή μας. Τα τμήματα της 105ης ταξιαρχίας του ΔΣΕ και άλλοι μαχητές θα μέναμε στην 8η πολιτεία δίπλα από το εργοστάσιο Τεξτίλ (υφαντουργείο). Όλες οι πολιτείες έτσι δημιουργήθηκαν δίπλα σε κάποιο εργοστάσιο στο οποίο θα δουλεύαμε στη συνέχεια. Τακτοποιηθήκαμε σε θαλάμους που πριν από μας έμεναν στρατιώτες, ξεχωριστά οι άνδρες από τις γυναίκες. Να σημειώσω εδώ ότι η γυναίκα μου ήταν έγκυος στον πέμπτο μήνα και έμενε μαζί με άλλες γυναίκες. Στο θάλαμο που έμενα εγώ τα κρεβάτια ήταν διπλά, πάνω κάτω. Στο κρεβάτι πάνω από μένα έμενε ο καλός μου φίλος Αντώνης Βογιάζος, ένας από αυτούς που το 1948 έκαναν την αεροπειρατεία, κατέλαβαν και οδήγησαν το αεροπλάνο προς τη Γιουγκοσλαβία, ενώ είχε κατεύθυνση για Θεσσαλονίκη και από κει ήρθαν στο ΔΣΕ. Μαζί μου στο θάλαμο ήταν και άλλοι, όπως ο μετέπειτα κουμπάρος μου Βαγγέλης Παπαβασιλείου (Τσαπουρνιάς), μόνιμος αξιωματικός του εθνικού στρατού, από καλή οικογένεια των Τρικάλων –Ο πατέρας του Αριστοτέλης Παπαβασιλείου, γνωστός γιατρός των Τρικάλων. Είναι εκείνος που έστειλε η ΚΕ του ΕΑΜ να συναντήσει το Σαράφη και να του προτείνει να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ (όρα βιβλίο του Στέφανου Σαράφη, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα, 1946).
     Αμέσως μας ανακοινώθηκε ότι είμαστε σε καραντίνα για ένα μήνα χωρίς επαφή με τον έξω κόσμο. Στην πολιτεία υπήρχε εστιατόριο όπου τρώγαμε τρεις φορές την ημέρα. Είχε και καντίνα για να αγοράζουμε μικροπράγματα. Μας έδωσαν εσώρουχα, από δυο κουστούμια, ένα για τη δουλειά και άλλο για γιορτινό. Μας έδωσαν και από 500 ρούβλια (50 δολ. περίπου) για τις άμεσες ανάγκες και αγορές.
     Οι κανόνες διαβίωσης ήταν αυστηροί. Οι στρατιωτικοί σχηματισμοί εξακολουθούσαν να λειτουργούν· τάγματα, λόχοι, διμοιρίες με «το όπλο παρά πόδας». Πριν τελειώσει ο μήνας της καραντίνας μάς ξενάγησαν στο εργοστάσιο για να διαλέξουμε το επάγγελμα που θα ακολουθήσουμε. Εγώ και άλλοι συναγωνιστές μου, Παπαβασιλείου, Βογιάζος, Νόντας, Σακελαρίου, Χαραλαμπίδης, δηλώσαμε δουλειά στο μηχανολογικό τμήμα. Διάλεξα το επάγγελμα του τορναδόρου το οποίο άσκησα για δυο και πλέον χρόνια. Η γυναίκα μου δούλευε στο βαφείο. Ο φίλος μου, Μιχάλης Χαραλαμπίδης,1 ηθοποιός, διάλεξε το επάγγελμα του τορναδόρου σε ξύλο. Σε παρατήρηση του διευθυντή του εργοστασίου «πώς ένας ηθοποιός θα γίνει τορναδόρος» απάντησε «Aκριβώς γι’ αυτό μπορώ να κάνω οποιοδήποτε επάγγελμα». Γελάσαμε όλοι μαζί.
     Οι μέρες περνούσαν αλλά η καραντίνα συνεχιζόταν. Οι απορίες μας στράφηκαν προς τη διοίκηση της πολιτείας, τον ταγματάρχη Ποπώβ και τον δικό μας επίτροπο τον αείμνηστο Ζήση Ζωγράφο –δικηγόρο από το Βογατσικό που ήταν μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, κατά τη διάρκεια της Κατοχής έγκλειστος από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο, «Ο Άγιος του Χαϊδαρίου», έτσι τον έλεγαν. Όλοι, λοιπόν, δυσανασχετούσαν, αλλά κανείς δεν εκδηλωνόταν.
     Από την άλλη μεριά η καθοδήγηση σκληραίνει τη στάση της και δεν δέχεται την παραμικρή αμφισβήτηση της γραμμής της. Την εποχή αυτή εγώ ήμουν κομματικός γραμματέας της ΚΟ του 2ου τάγματος. Παίρνω μέρος σ’ όλες τις συσκέψεις που γίνονται στην πολιτεία. Είμαι όμως ανήσυχος και εκδηλώνομαι. Με το Μ. Χαραλαμπίδη ρωτάμε το γιατρό αν είναι αλήθεια πως παρατείνεται η καραντίνα επειδή αρρώστησε κάποιος από μηνιγγίτιδα και ο γιατρός μάς απαντάει πως αυτό ήταν ψέμα. Τότε ο Χαραλαμπίδης μου λέει πως πρέπει να θέσω το θέμα στην πρώτη σύσκεψη, ότι δηλ. η δικαιολογία είναι απατηλή, και το κόμμα δεν κάνει απάτες. Έτσι έκανα, έθεσα το θέμα. Πήρα όμως για απάντηση την οργή του Ζ. Ζωγράφου «ποιος τα λέει αυτά;» «Ο Χαραλαμπίδης», λέω. «Κι εσύ;» «κι εγώ συμφωνώ». Η απάντηση ήρθε· «νά κληθεί ο Χαραλαμπίδης για απολογία και να καθαιρεθεί ο Κωστόπουλος από γραμματέας της ΚΟ του 2ου τάγματος». Όπως κι έγινε. Είναι η πρώτη σύγκρουση, θα ακολουθήσουν κι άλλες πολλές...
     Ύστερα από λίγες μέρες πιάσαμε δουλειά στο εργοστάσιο. Πηγαίναμε και γυρίζαμε με στρατιωτικό σχηματισμό ανάλογα με τη βάρδια συνήθως κατά διμοιρίες. Σε μια από αυτές τοποθετούμαι διμοιρίτης. Είχα το βαθμό του ανθυπολοχαγού και στη διμοιρία που διοικώ υπάρχουν λοχαγοί, ταγματάρχες, αντισυνταγματάχες τους οποίους διατάσσω εγώ. Στην πολιτική επιτροπή υπάρχει ένα «καρφί», ο Βαταλάχος –αργότερα τον εκτέλεσαν σε φρενοκομείο. Η δουλειά του είναι να καταδίδει κάθε παρανομία που κατά τη γνώμη του γίνεται. Και δεν άργησα να του δώσω την ευκαιρία. Επειδή δεν άντεχα τους στρατιωτικούς σχηματισμούς, μόλις βγαίναμε από την πολιτεία κατά τριάδες εγώ έδινα παράγγελμα «η διμοιρία εις φάλαγγα κατ’ άνδρα» όχι τόσο από αντίδραση, αλλά γιατί ο δρόμος ήταν ανώμαλος με πολλές λάσπες και νερά και δεν ήταν δυνατό να πάμε συντεταγμένοι σε τριάδες. Εδώ να σημειώσω ότι ίσχυε με εντολή του Ζαχαριάδη ο στρατιωτικός σχηματισμός ακόμη, «το όπλο παρά πόδας» για ετοιμότητα, γιατί εκτιμούσε πως μπορεί να υπάρξει και τρίτος γύρος, πράγμα που αποδείχτηκε εγκληματικό γιατί έδινε το δικαίωμα στην ελληνική κυβέρνηση να καταδικάζει τον κόσμο σε θάνατο με τη δικαιολογία ότι ετοιμάζονταν πάλι για πόλεμο, ενώ δεν υπήρχε καμιά πιθανότητα αφού οι οργανώσεις όλες στην Ελλάδα είχαν διαλυθεί.
     Ύστερα από 2-3 μήνες καλούμαι σε απολογία. Αναφέρω τους λόγους των ενεργειών μου καθώς και ότι η διάταξη «εις φάλαγγα κατ’ άνδρα» είναι στρατιωτικός σχηματισμός. Δεν πείθονται και με καθαιρούν από διμοιρίτη.
     Προηγουμένως είχε συμβεί και κάτι άλλο που βάραινε την απόφασή τους για την καθαίρεσή μου. Τα Χριστούγεννα του 1949 η διοίκηση έγραψε σε έναν πίνακα μαύρο στο χώρο της πολιτείας «Η διοίκηση εύχεται στους συντρόφους με την ευκαιρία των Χριστουγέννων Χρόνια Πολλά και επιτρέπει την έξοδο στην πόλη». Εγώ με τον Μ. Χαραλαμπίδη στεκόμαστε μπροστά στον πίνακα και κάνουμε επιδεικτικά και παρατεταμένα το σταυρό μας. Αυτό έφτασε στα αφτιά της διοίκησης. Ήταν η τρίτη απειθαρχία για την οποία χαρακτηρίστηκα ως αντικομματικός και απείθαρχος πράγμα που θα μου στοιχίσει αργότερα.
     Στην πολιτεία η ζωή κυλούσε. Μας έφεραν δασκάλα για την εκμάθηση της ρωσικής γλώσσας. Αυτό μας βοήθησε πολύ. Στη δουλειά είμαστε μαθητευόμενοι αλλά μας δίνουν 300 ρούβλια (30 με τα νέα) από τα οποία το 50% το δίνουμε στη πολιτεία στον έρανο τιμής –έρανος του κόμματος για την ενίσχυση των παράνομων οργανώσεων, των εξόριστων κ.λπ. Δίναμε και για συσσίτιο, αν και για ένα χρόνο οι Σοβιετικοί μας έτρεφαν δωρεάν, μας έδιναν τσιγάρα, σαπούνι κ.ά.
     Είπα πιο πάνω ότι η γυναίκα μου ήταν σε ενδιαφέρουσα κατάσταση από την εποχή που ήμασταν στο Γράμμο. Στις 8 Μαΐου έφερε στη ζωή την κόρη μας Αγνή (της έδωσα το όνομα της μητέρας μου). Ήταν μια από τις 3 πρώτες μωρομάνες στην πολιτεία μας. Οι συνθήκες διαβίωσης παρέμειναν ίδιες. Το μόνο που άλλαξε ήταν ότι για τις τρεις μωρομάνες διέθεσαν ένα μικρό δωμάτιο. Βελτιώθηκε, βέβαια, και το συσσίτιό τους και εκτός αυτού κάθε μήνα έδιναν στις νεαρές μητέρες αρκετά κιλά ζάχαρη, βούτυρο, αλεύρι, κρέας για καλύτερη διατροφή. Οι μητέρες πήγαν στη δουλειά ύστερα από δυο μήνες. Στη δουλειά και στον παιδικό σταθμό τις μετέφεραν με αυτοκίνητο και το μεσημέρι πάλι τις πήγαιναν στον παιδικό για να θηλάσουν τα μωρά, κι αυτό ίσχυσε για ένα χρόνο.
     Στις αρχές του 1951 έγιναν αρχαιρεσίες για την ανάδειξη της Κομματικής Επιτροπής στο μηχανολογικό εργοστάσιο. Στη θέση του Ζ. Ζωγράφου, ως διοικητής της πολιτείας, ήρθε ο Θανάσης Γκένιος (Λασάνης), δάσκαλος. Στο ΔΣΕ στο Βίτσι και για λίγο στο Γράμμο τον είχα διοικητή στην 105η ταξιαρχία με ΠΕ το Λεωνίδα Τζεφρώνη. Εγώ τότε ήμουν βοηθός του Λεωνίδα για τη δουλειά της νεολαίας και του κόμματος στην ταξιαρχία.
     Συνεχίζω να είμαι το κόκκινο πανί και για τη νέα ηγεσία της καθοδήγησης. Στη συνέλευση που ανέφερα, ο Λασάνης πρότεινε τους συντρόφους που θα απαρτίσουν τη νέα κομματική επιτροπή. Ρωτάει όμως κι εμάς αν υπάρχει καμιά άλλη πρόταση. «Ναι», απαντώ εγώ. «Προτείνω τον Τάκη Κωστόπουλο» (τον εαυτό μου). Ο Λασάνης έξαλλος απορρίπτει την πρόταση γιατί, λέει, «Ο Κωστόπουλος εκτός απ’ το ότι είναι απείθαρχος δεν έχει εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του στον έρανο της τιμής, ενώ μια νύχτα στην τρίτη βάρδια στο εργοστάσιο τον είδαν να τρώει κουλούρι με τσάι», πράγμα που σήμαινε πως δεν έκανα οικονομία για να ανταποκριθώ στις υποχρεώσεις μου. Τι να πω, ήταν για κλάματα...
     Και μια άλλη απειθαρχία θα μου κόστιζε ακριβά, όπως θα δούμε πιο κάτω. Το καλοκαίρι του 1950 ανακοινώθηκε ότι όλοι οι αξιωματικοί θα φοιτήσουν σε στρατιωτικές σχολές ανάλογα με το βαθμό. Οι στρατηγοί κι ορισμένοι συνταγματάρχες και αντισυνταγματάρχες θα φοιτούσαν στην ανώτατη στρατιωτική σχολή της Μόσχας. Άλλοι στην πόλη Φεργκανά, οι ανθυπολοχαγοί στην πόλη Τσιρτσίκ –και οι δυο πόλεις του Ουζμπεκιστάν. Οι πολιτικοί επίτροποι θα πήγαιναν στη σχολή των πολιτικών επιτρόπων στην πόλη Γκόργκι κοντά στη Μόσχα. Γι’ αυτή προοριζόμουν κι εγώ. Στη συνέλευση της ΠΕ στην οποία παρίστατο ο Ζ. Ζωγράφος ανακοινώθηκαν τα ονόματα ποιων και πού θα πήγαιναν. Εγώ και ο Μιχάλης ο Χαραλαμπίδης δεν ακούσαμε τα ονόματά μας. Ο Ζωγράφος μας κοιτάει ειρωνικά και λέει: «ήταν κι άλλοι σύντροφοι που άξιζε να πάνε σε σχολή αλλά δεν πήγαν γιατί η στάση τους το καθόρισε. Βρίσκονται εδώ μέσα, ας μιλήσουν να κάνουν αυτοκριτική». Εγώ κι ο Μιχάλης τσιμουδιά. Εδώ που τα λέμε δεν είχα και μεγάλη όρεξη για στρατιωτική σχολή. Αν και στις σχολές πληρώνονταν καλά και μπορούσαν να βοηθήσουν την οικογένειά τους, εγώ προτιμούσα να μείνω κοντά στη γυναίκα μου και το παιδί μου. Έτσι αποκλείστηκα από τις στρατιωτικές σχολές.
     Τον Αύγουστο του 1951 μας ζητήθηκε να υποβάλουμε αιτήσεις για τα πανεπιστήμια και τις τεχνικές σχολές. Εγώ, αν και φοιτητής της Φυσικομαθηματικής στην Ελλάδα, υπέβαλα αίτηση για το Πολυτεχνείο, αλλά δεν έγινε δεκτή. Αποκλείστηκαν όσοι φοιτούσαν στις στρατιωτικές σχολές. Έστειλαν στα πανεπιστήμια άσχετους ανθρώπους ακόμα και του δημοτικού και απέκλεισαν εμένα.
     Πήγα όμως στην καθοδήγηση γραμματέας της οποίας ήταν ο Αριστοτέλης Χοτούρας (Αρριανός), μακρινός συγγενής μου από το χωριό Χοτούρι (Λευκοθέα) Κοζάνης. Αυτός με παρέπεμψε στο Φουρκιώτη, υπεύθυνο για τα ζητήματα αυτά. Κατάπληκτος αυτός μου λέει ότι δεν φταίει η κομματική επιτροπή που δεν με πρότεινε η πολιτεία μου, γι’ αυτό καλύτερα θα ήταν να απευθυνθώ στον Κώστα Γκριτζώνα που ήταν υπεύθυνος κόμματος πολιτείας. Βγαίνοντας από το γραφείο πέφτω πάνω του. Διαμαρτύρομαι για την αδικία κι αυτός σηκώνει τους ώμους και φεύγει. Ο Φουρκιώτης που είδε τη σκηνή με φωνάζει και μου λέει να ξαναπεράσω την επομένη, κι ότι θα λυθεί το ζήτημα. Έτσι την επομένη πήρα την έγκριση για το Πολυτεχνείο. Τα βάσανα όμως θα συνεχίζονταν.
     Η ζωή μας «βελτιώθηκε». Από χώρια που ζούσαμε με τη γυναίκα μου, τώρα έχουμε ένα δωμάτιο με τουαλέτα που το μοιραζόμαστε με ένα ακόμη ζευγάρι που έχουν κι αυτοί ένα παιδί, όπως και εμείς. Οι γυναίκες μας μαγειρεύουν στο διάδρομο του ορόφου γιατί την κουζίνα την κατέλαβε ένας τυχερός, ο Χάρης Ηλιόπουλος από το Νεστόριο Καστοριάς και η Βάσω Καρακατσάνη από τις Κλίνες Φλώρινας που είχαν ένα παιδί –παντρεύτηκαν κι αυτοί στο βουνό. Ο Χάρης πέθανε αργότερα στη Βουλγαρία. Οι δικοί μας συγκάτοικοι ήταν ο Παύλος Νιτσόπουλος από τις Πρέσπες και η Μάχη από την Πολυκάρπη Καστοριάς.
     Η γυναίκα μου συνεχίζει να εργάζεται στο εργοστάσιο και η κόρη μας σε εβδομαδιαία βάση μένει στον παιδικό σταθμό, την πάμε τη Δευτέρα και την παίρνουμε το Σάββατο. Εγώ στο Πολυτεχνείο. Από τις 15 Σεπτέμβρη μέχρι και το Νοέμβρη, που όλοι οι φοιτητές πηγαίνουν στη συγκομιδή του βαμβακιού, εγώ είμαι απαλλαγμένος και εργάζομαι στο εργοστάσιο ως τορναδόρος για να μπορέσω να τα βγάλω πέρα.
     Στο Πολυτεχνείο ήρθαν αγόρια και κορίτσια που είχαν τελειώσει εξατάξιο γυμνάσιο στην Ελλάδα, και άλλοι από την Β´ ή Γ´ τάξη γυμνασίου πολύ αδύνατοι όμως στα μαθηματικά. Θα ήμασταν γύρω στους 20 Έλληνες φοιτητές σε διάφορες σχολές, οι πιο πολλοί μηχανολόγοι μηχανικοί. Στη σχολή Γεωδαιτών Αγρονόμων Τοπογράφων, όπως μας κατέταξε αργότερα το ΔΙΚΑΤΣΑ, ήμουν εγώ, ο Γιώργος Γρηγοριάδης και η Μαίρη Ιγνατιάδου, και οι δυο Αθηναίοι. Η πρώτη μας δουλειά ήταν να συγκροτήσουμε την κομματική οργάνωση σ’ όλες τις σχολές μαζί και να εκλέξουμε ΠΓ και Γραμματεία. Και πάλι εκλέχτηκα γραμματέας.
     Η φοίτηση για μένα δεν παρουσιάζει δυσκολίες γιατί είμαι πραγματικά ένα κεφάλι πάνω από όλους. Όχι γιατί είμαι πιο έξυπνος, αλλά γιατί έχω γερές βάσεις από την Ελλάδα. Η ΚΕ μου αναθέτει να κάνω ιδιαίτερα μαθήματα στα μαθηματικά σε όλους καθημερινά. Μερικοί είναι πολύ καλοί. Ο Πολυνείκης ο οποίος φοιτά συγχρόνως και στη Μαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου της πόλης παίρνει το δίπλωμα του μηχανικού και του καθηγητή μαθηματικών κι αργότερα θα διδάξει στο ίδιο το Πολυτεχνείο. Λέω Πολυτεχνείο γιατί το ίδρυμα αυτό ονομαζόταν Μεσοασιατικό Πολυτεχνείο, ενώ αργότερα, όταν ιδρύθηκε το Πολυτεχνείο Τασκένδης, αυτό μετονομάστηκε Ινστιτούτο Άρδευσης-Μηχανοποίησης της Αγροτικής Οικονομίας. Ένας από τους μαθητές μου, ο Νεόφυτος Γεωργιάδης από την Πτολεμαΐδα με γνώσεις Β´ γυμνασίου αλλά με ακούραστη επιθυμία για μάθηση ερχόταν πολλές φορές το βράδυ σπίτι μου για μαθηματικά από την άλλη άκρη της πόλης χρησιμοποιώντας διάφορα μέσα μετακίνησης, τραμ, λεωφορεία. Εν τέλει του έδωσαν ένα δίπλωμα μηχανολόγου μηχανικού και δούλεψε ως επιστάτης σ’ ένα εργοστάσιο. Παρότι έκανα μαθήματα σε όλους δεχόμουν συχνά κριτική από τις στήλες της εφημερίδας μας «Νέος Δρόμος» στην Τασκένδη και καλούμουν σε απολογία στο γραφείο της ΚΕ Τασκένδης, γιατί δεν βοηθώ όσο πρέπει ορισμένους συντρόφους. Ήθελαν οι σύντροφοι της καθοδήγησης, αν ήταν δυνατόν, να τους δώσω και το πτυχίο. Ας είναι.
     Το 1953 αποφασίσαμε να φοιτήσει και η γυναίκα μου σε μια σχολή μέσης εκπαίδευσης κι αυτή ήταν η Σχολή Αρχινοσοκόμων Μαιών, τετραετούς φοίτησης. Οι συνθήκες όμως διαβίωσης ήταν άθλιες. Οι συγκάτοικοί μας ήταν εργάτες που δούλευαν στο εργοστάσιο κι εμείς φοιτητές. Αυτοί ήθελαν να κοιμηθούν, εμείς να διαβάσουμε. Η κατάσταση έφτασε συχνά στο απροχώρητο γι’ αυτό προσπαθήσαμε να βρούμε μια λύση μόνοι μας.
     Εκείνη την εποχή είχαν ετοιμαστεί 5-6 διώροφες κατοικίες με 8 διαμερίσματα για τους εργάτες του εργοστασίου. Ένα βράδυ οργανωνόμαστε 7 άτομα και κάνουμε κατάληψη μιας πολυκατοικίας. Το πρωί ολόκληρη η ΚΕ με επικεφαλής το γραμματέα Χοτούρα βοηθούμενο από ανθρώπους του εργοστασίου μας πέταξαν έξω με τις κλωτσιές. Γυρίσαμε από κει που ήρθαμε. Οι συνέπειες; Την άλλη μέρα μπαίνει θέμα καθαίρεσής μου από γραμματέα της ΚΕ του Πολυτεχνείου. Ο πρύτανης μου συμπαραστάθηκε μα δεν του έπεφτε λόγος. Ήταν ζήτημα της ΚΕ του ΚΚΕ. Ο Τάκης Κωστόπουλος για άλλη μια φορά καθαιρέθηκε από γραμματέας, θα ακολουθήσουν και άλλες άνοδοι και καθαιρέσεις.
 
 
 
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
 
1. Σημειώνω παρενθετικά για τον Μ. Χαραλαμπίδη ότι ήταν Γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής Ν. Καστοριάς του ΕΑΜ 1943-1945. Παντρεύτηκε την Ανίκα Κίτσου από το Βογατσικό, ΕΠΟΝίτισσα, μαθήτρια γυμνασίου στην Καστοριά, αργότερα στη Σοβ. Ένωση, καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο Τασκένδης και, μετά τον επαναπατρισμό της, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια οικονομικών στην ΑΣΟΕ Αθηνών.
(από το βιβλίο: Τάκης Κωστόπουλος, Με τους αντάρτες στη Δυτική Μακεδονία: Αναμνήσεις από Κατοχή, Εμφύλιο, Τασκένδη, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Μαρτυρίες VII, Βιβλιόραμα-Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, 2006)